Dzisiaj zapraszamy do wyobrażenia sobie barokowo-klasycystycznego pałacu w Kościelcu:
„Wzniesiona na przełomie wieków XVIII i XIX klasycystyczna, parterowa budowla, na rzucie wydłużonego prostokąta, zajęła najwyższy punkt kościeleckiego wzgórza, jako dominanta zespołu dworskiego. Symetryczną kompozycję fasady akcentował płaski ryzalit, może związany z palladiańskim, kolumnowym portykiem, za obecnością którego przemawiałyby liczne analogie, bryłę wieńczył zapewne wysoki, czterospadowy dach. Na zboczu opadającym ku dolinie potoku Chechło, przed fasadą (elewacją północną), rozwinięty został romantyczny, krajobrazowy park. […] Po stronie wschodniej rozwinął się zespół gospodarczy, z którego zachował się drewniany spichlerz z roku 1798 (przeniesiony do skansenu pod zamkiem w Lipowcu) oraz zabudowa z XIX/XX w. Formy, zachowane do tragicznego pożaru z roku 1940 [Resztki przetrwały do połowy lat 80. ubiegłego wieku], nadała pałacowi przebudowa, dokonana w roku 1883 staraniem hr. Antoniego Wodzickiego (1848–1918) według projektu Tadeusza Stryjeńskiego.
[…] W wyniku ówczesnej przebudowy dwór zyskał formy pałacowe. Zmianie uległa zarówno bryła, jak wystrój elewacji, a niewątpliwie także wystrój wnętrz (na temat którego jednak brak informacji). Dominantą stał się centralny ryzalit, nadbudowany teraz o piętro i nakryty wysokim, mansardowym dachem, czterospadowym, zwieńczonym sterczyną, wyraźnie nawiązującym do form francuskiej architektury pałacowej XVII wieku. Podobne inspiracje zadecydowały o ukształtowaniu detalu, wyróżnionego szczególnie bogatymi formami właśnie w ryzalicie. Jego trójosiową kompozycję w strefie parteru utworzyła loggia filarowo-arkadowa, z pilastrami wspierającymi belkowanie. Podobną dyspozycję zastosowano na piętrze, gdzie miejsce arkad loggii zajęły arkadowo ukształtowane okna; Stryjeński nie zapomniał tu o klasycznej zasadzie stopniowania porządków, operując toskańskimi pilastrami na parterze i jońskimi na piętrze. Ponad wieńczącym belkowaniem – u podstawy wspomnianego, mansardowego dachu – znalazła się attyka, zaakcentowana na osi okienkiem półpiętrza – mansardy, na narożnikach zaś obeliskami. Korpus pałacu – o parterowym gabarycie, a więc wyraźnie podporządkowany ryzalitowi-dominancie, nakrył wysoki dach czterospadowy z dekoracyjnie rozwiązanymi lukarnami półpiętrza, o architektonicznych strukturach (pilastry wpierające belkowania) i szczytach ujętych sterczynami. Ryzalit w strefie dachu flankowały aneksy, nakryte trójspadowymi daszkami i oświetlone większymi oknami, o również architektonicznej strukturze. Skromniejszą artykulację otrzymały boczne partie fasady i pozostałe elewacje. Zasadniczym elementem są tu nawiązujące do XVIII-wiecznej tradycji płaskie podziały lizenowo-ramowe i proste, prostokątne okna. Element niepokoju wprowadzała okrągła baszta przy wschodnim narożniku fasady, dwukondygnacjowa, nakryta stożkowym hełmem; jako element kojarzący się ze średniowieczem, nawiązując do preromantycznych i romantycznych tradycji (popularnych w architekturze ostatniej ćwierci XVIII i pierwszej XIX wieku), miała wywoływać wrażenie odległej tradycji ziemiańskiej siedziby i rzekomej adaptacji pradawnych pozostałości. Kompozycja parkowa – jak się wydaje – nie została wówczas przekształcona tak gruntownie, jak architektoniczna, aczkolwiek po Stryjeńskim można by spodziewać się odwrotu od kompozycji krajobrazowych, ku francuskim, geometrycznym. Na taki sposób myślenia zdaje się wskazywać traktowanie dróg ujmujących zespół pałacowy jako alej, obsadzonych drzewami (głównie wchodzącymi wówczas w modę kasztanowcami).”
Fragmenty z publikacji „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze ziemi chrzanowskiej: materiały z sesji popularnonaukowej zorganizowanej z okazji 50-lecia Muzeum w Chrzanowie” wielu autorów, z rozdziału przygotowanego przez Bogusława Krasnowolskiego „Pałac w Koscielcu” na stronach 53-63.
Słowniczek terminów architektonicznych:
ryzalit – wysunięty przed linię ściany fragment budynku powiększający przestrzeń we wnętrzu.
portyk kolumnowy – w architekturze rezydencjonalnej najczęściej poprzedzająca wejście kolumnada (przyścienna, jedno-, dwurzędowa) stanowiąca jego dekoracyjną oprawę.
sterczyna – smukły, pionowy, wieńczący element dekoracyjny.
loggia – pomieszczenie usytuowane powyżej przyziemia, otwarte na zewnątrz arkadami lub prostokątnymi prześwitami pomiędzy kolumnami (filarami).
pilaster – naścienny pas zwieńczony kapitelem (często z bazą) pełniący funkcję podpory rzeczywistej lub pozornej oraz dekoracyjnego rozczłonkowania elewacji.
belkowanie – spoczywający na kolumnach, półkolumnach, pilastrach, filarach a także wieńczący ścianę poziomy element architektoniczny złożony najczęściej z trzech części: architrawu, fryzu i gzymsu.
attyka – niska ścianka lub balustrada nad gzymsem wieńczącym budynek przysłaniająca dach lub jego część.
lizena – płaski pionowy pas muru lekko wysunięty z jego lica.
Na podstawie: Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu, Piotr Libicki, s. 551-556.
W ramach Tygodnia Bibliotek (8-15 maja), który w tym roku przebiega pod hasłem „Znajdziesz mnie w bibliotece”, prezentujemy cykl “Tutaj znajdziesz historię” poświęcony miejscom i obiektom nieistniejącym, zmienionym, zapomnianym, o których informacje zachowały się Bibliotece, archiwach oraz ludzkiej pamięci. Zachęcamy do dzielenia się w komentarzach wspomnieniami.
Zdjęcie główne: Pocztówka. KOŚCIELEC (pow. Chrzanów). Ruiny klasycystycznego pałacu z XIX w., fot. H. Hermanowicz. Biuro Wydawnicze “Ruch”. Kolekcja MBP w Chrzanowie.
