Na jego i jemu współczesnych piękny życiorys składa się jeden z najtragiczniejszych okresów polskiej historii: życie pod zaborami, walka z bolszewikami, dwie wojny światowe, trudna rzeczywistość powojenna. Szczególnie w takich realiach należy docenić wierność zasadom oraz uczciwość, a także nieustającą walkę i pracę na rzecz niepodległości i odbudowy Ojczyzny.
Urodzony we Włocławku 3 sierpnia 1896, syn Stefana (przemysłowca) i Anastazji, wychowany został w duchu patriotycznym wraz z sześciorgiem rodzeństwa. W 1913 w wieku piętnastu lat ubiegał się w szkole o wprowadzenie języka polskiego, za co zapłacił pobytem w carskim więzieniu, wykupiony potem przez ojca. Za swoją postawę otrzymał w 1935 odznakę honorową Stowarzyszenia Uczestników Walki o Szkołę Polską. Na edukację Janusza Szczepana Baurskiego złożyła się nauka w siedmioklasowej szkole handlowej we Włocławku oraz rok klasy maturalnej w Rydze – bez rosyjskiej matury nie było możliwości studiowania na uczelniach pod zaborem. W kolejnych latach pomagał w zakładzie ojca, był korepetytorem, służył w policji obywatelskiej. W 1916 rozpoczął studia na Politechnice Warszawskiej.
11 listopada 1918 wstąpił jako ochotnik do 21 Pułku Piechoty Wojska Polskiego „Dzieci Warszawy”. Walczył na froncie ukraińskim i litewsko-białoruskim, brał udział m.in. w odsieczy Lwowa i obronie Rakowa – tam został dwukrotnie ranny, lecz nie opuścił swoich podwładnych do momentu zajęcia nowego stanowiska przez oddział. W 1920 ukończył Szkołę Podchorążych w Warszawie ze stopniem sierżanta podchorążego. Za zasługi podczas wojny polsko-bolszewickiej odznaczony Odznaką Obrońców Kresów Wschodnich, Krzyżem Legionowym oraz dwoma Krzyżami Walecznych.
Po demobilizacji kontynuował studia na Politechnice Warszawskiej na Wydziale Budowy Maszyn, w 1925 uzyskał dyplom inżyniera mechanika ze specjalnością obróbki metali. Jeszcze jako student odbył praktyki we Francji i Włoszech, a następnie otrzymał posadę asystenta na uczelni. Samodzielną pracę zawodową (inżynier warsztatowy) rozpoczął już rok później w Głównych Warsztatach Kolejowych w Nowym Sączu, w 1927 zatrudniony w Spółce Akcyjnej Budowy Parowozów w Warszawie na stanowisku kierownika Kuźni, a następnie – w 1934 – został inspektorem Zakładów Uzbrojenia Warszawa.
W dalszych latach mgr inż. Baurski zbudował od podstaw Fabrykę Obrabiarek w Rzeszowie – filię firmy H. Cegielski Spółka Akcyjna w Poznaniu. Był pierwszym dyrektorem oddziału w latach 1936-1938, żywo interesował się funkcjonowaniem zakładu: wykonywał codzienne obchody, zbierał uwagi od personelu, dbał o warunki pracy i życia. Poza obrabiarkami do metalu na licencjach angielskich i amerykańskich fabryka wytwarzała sprzęt wojskowy (działka przeciwpancerne 37 mm – słynne Boforsy, armaty przeciwlotnicze, wozy taborowe, manierki żołnierskie, skrzynie amunicyjne). Zatrudnienie sięgało od 1000 do 2500 osób, zaś liczba zamówień stanowiła niemal 60% wszystkich zleceń firmy Cegielskiego. Działka produkowane w Rzeszowie były na tyle cenione, że eksportowano je do Anglii, Holandii i Rumunii. 15 grudnia 1937 roku przeprowadzono próbę wyprodukowanych Boforsów. Z łuski pierwszego wystrzelonego wówczas naboju powstała unikatowa lampa, którą na ręce dyrektora przekazali pracownicy. W 1951 miejsce rzeszowskiej fabryki zniszczonej podczas II wojny światowej zajął Zelmer – producent odkurzaczy i małego AGD.
Od 1938 do 1939 Janusz Baurski pełnił funkcję naczelnego dyrektora w zakładach w Pruszkowie i Porębie należących do Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki, jego zadaniem było rozwinięcie produkcji zbrojeniowej. W latach 1936-1939 współpracował z wicepremierem Eugeniuszem Kwiatkowskim w tworzeniu Centralnego Okręgu Przemysłowego. Po wybuchu II wojny światowej – na prośbę prezydenta Stefana Starzyńskiego – pomagał w obronie Warszawy z ramienia technicznej służby cywilnej, będąc jednocześnie zatrudnionym w stołecznym Przedsiębiorstwie Robót Ziemnych. W 1946 Naczelna Rada Odbudowy Miasta Stołecznego Warszawy odznaczyła go srebrną odznaką za wybitne zasługi w dziele odbudowy stolicy. Od 1941 roku do końca okupacji niemieckiej, mgr inż. Baurski kierował pracą Fabryki Marmolady i Wyrobów Cukierniczych „Społem” w Częstochowie. Tam, oficer w szeregach Armii Krajowej, miał możliwość współpracy z harcerzami i żołnierzami w konspiracji. Pomocą dla podziemia było np. zwalnianie z pracy na ćwiczenia i akcje czy wypożyczanie fabrycznego samochodu ciężarowego. Poza tym, ryzykując życiem, fałszował receptury zakładowe, zmniejszając ilość wykorzystanego faktycznie cukru, by ten zaoszczędzony przekazywać do obozów jenieckich i koncentracyjnych w postaci marmolady bądź sztucznego miodu. Rodzina o udziale Janusza Baurskiego w konspiracji dowiedziała się dopiero wiele lat po wojnie i po jego śmierci. Dokładnie w 2012, z publikacji: „Szare Szeregi: harcerze 1939-1945” Jerzego Jabrzemskiego oraz „ZHP w Częstochowie i Kłobudzku” Zygmunta Łęskiego.
Na początku sierpnia 1944 wszyscy przebywali w domu na Żoliborzu Dziennikarskim, jednak zniszczenia wymuszały ciągłe przenosiny do piwnic budynków wielopiętrowych, odporniejszych na bombardowania. Baurscy doświadczyli całej grozy powstania warszawskiego. Od 6 sierpnia 1944, wraz zajmowaniem poszczególnych dzielnic przez okupanta, mieszkańcy stolicy byli wypędzani do obozu przejściowego. Szacuje się, że przez Dulag 121 Pruszków przeszło 550 tysięcy warszawiaków oraz 100 tysięcy wysiedlonych z okolic miasta. Po segregacji gestapo więźniowie byli wysyłani na roboty przymusowe w głąb Rzeszy lub zsyłani do obozów koncentracyjnych. Baurscy uniknęli podobnego losu, uciekając przed dotarciem do Pruszkowa, w podwarszawskich Włochach. Janusza Baurskiego zabrano do kopania okopów dla załogi niemieckiej w odpowiedzi na spodziewany atak ze strony zbliżającej się Armii Czerwonej. Ta jednak, z rozkazu Stalina, wstrzymała ofensywę po drugiej stronie Wisły, nie udzielając oczekiwanego wsparcia powstańcom. Od września 1939 do stycznia 1945 zniszczeniu uległo 85% lewobrzeżnej Warszawy. Należący do Baurskich segment jednorodzinny na Żoliborzu ocalał, lecz do tej pory właścicielom nie udało się go odzyskać. Ze swojego domu rodzina została najpierw wypędzona przez Niemców, a następnie budynek sprzedano osobie trzeciej na podstawie Dekretu bierutowskiego z 1945.
W 1945 Janusz Baurski został Naczelnym Dyrektorem Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Polsce „Fablok” w Chrzanowie. Podczas swojej kadencji musiał zmierzyć się z odbudową zakładu po zniszczeniach wojennych (80% polskich parowozów uległo zniszczeniu i rozkradzeniu). Po objęciu stanowiska i przybyciu do Chrzanowa, 15 sierpnia 1945, miał zamieszkać w willi z ogrodem na Alei Henryka, należącej do „Fabloku”, zrzekł się jej jednak na rzecz przedszkola i zamieszkał w przyfabrycznym budynku przy ulicy Paderewskiego.
Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chrzanowie w Zaświadczeniu z 27 kwietnia 1957 tak ujęło działalność Janusza Baurskiego:
Kadencja jego [jako Naczelnego Dyrektora Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Chrzanowie] wypadła w najtrudniejszych warunkach rozbudowy Polskiego Przemysłu. Zbudował Halę Główną Mechaniczną, Narzędziownię, Stolarnię, rozbudował Kuźnię, zbudował Gimnazjum Mechaniczne, Dom Kultury, jak również na szeroką skalę rozbudowywał mieszkania przyzakładowe. Wymieniony był bardzo dobrym organizatorem pracy na Zakładzie, jak również był dobrym opiekunem i dobrym przełożonym podległych mu pracowników tak umysłowym jak i fizycznych, do których odnosił się z jak największą życzliwością. Zostawił po sobie gorącą i dobrą pamięć jako budowniczy Polski Ludowej. (…) Zaznaczamy jednocześnie, że zmarły był odznaczony Orderem Polonia Restituta, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem dziesięciolecia i innymi odznaczeniami oraz był założycielem stowarzyszenia Inżynierów i Techników N.O.T.
Istotnie, Janusz Baurski wznowił działalność Koła SIMP w zakładzie, sam też został wybrany na przewodniczącego podczas pierwszego zebrania 22 marca 1947 i sprawował tę funkcję do końca zatrudnienia w „Fabloku”. Dbał także o organizację kursów dokształcających, odczytów specjalistycznych, wyjazdów do innych przedsiębiorstw w celu podnoszenia wiedzy i kwalifikacji załogi chrzanowskiej fabryki.
W 1947 „Fablok” wygrał „wyścig” z zakładami H. Cegielskiego, dotyczący wyprodukowania lokomotywy parowej Pt47 (największej wyprodukowanej po wojnie), o całe 3 miesiące. Do 1950 z Chrzanowa wyjechało 120 parowozów tego typu, z Poznania zaś – jedynie 60. Z zestawienia widocznego poniżej wynika, że już w 1946 łączna roczna produkcja parowozów normalnotorowych i wąskotorowych (90) przewyższyła najwyższą roczną produkcję przedwojenną z 1926 (76). Z produkcji w latach 1945-1950 parowozy Pernik I, Pernik II, Saran i Las były eksportowane do Bułgarii, Jugosławii i Albanii. Założenia trzyletniego Planu Odbudowy Gospodarczej (1947-1949) „Fablok” wykonał w 104,2%.
| 1945 | 1946 | 1947 | 1948 | 1949 | 1950 |
normalnotorowe | ||||||
| ||||||
Ty 42 | 33 | 34 |
|
|
|
|
Ty 45 |
| 30 | 80 | 33 |
| 44 |
Pt 47 |
|
|
| 28 | 77 | 15 |
Śląsk |
|
|
|
|
| 15 |
Ferrum |
| 2 |
| 27 | 31 | 32 |
Baziel |
|
|
| 5 | 5 |
|
wąskotorowe | ||||||
Pernik I |
|
| 3 | 7 |
|
|
Pernik II |
|
|
| 10 | 9 | 1 |
Tw 47 |
|
| 3 | 7 | 9 | 1 |
Saran |
|
|
|
| 9 | 1 |
Sawa |
|
|
|
|
| 9 |
Duna |
|
| 10 | 10 | 10 |
|
Las |
|
|
|
| 12 | 18 |
Ryś |
| 24 | 39 | 11 | 22 | 50 |
Ryś „R” |
|
|
|
| 12 | 4 |
Jug |
|
| 5 | 7 |
|
|
Px 48 |
|
|
|
|
| 11 |
Kp 4 |
|
|
|
|
| 40 |
lokomotywy elektryczne | ||||||
Kel |
|
|
| 5 | 5 |
|
liczba wyprodukowanych parowozów | ||||||
| 33 | 90 | 140 | 150 | 203 | 251 |
Niestety po 5 latach działalności, w wyniku represji stalinizmu, mgr inż. Baurski został odwołany ze stanowiska, mimo uzyskania 8-krotnego wzrostu produktywności „Fabloku”. W tendencyjnym artykule, opublikowanym w Gazecie Krakowskiej dnia 2 lipca 1950, publicznie zarzucono mu lekceważenie „właściwego ułożenia stosunków między organizacją partyjną a administracją zakładu” i „prowadzenie własnej polityki kadrowej”. Przez Urząd Bezpieczeństwa został określony „człowiekiem o wrogim nastawieniu do obecnego ustroju”, posiadającym „stare poglądy i nawyki sanacyjne”. Sam siebie nazywał „demokratą, ale angielskim”.
Jak podsumowuje tą sytuację kalendarium zawarte w publikacji „Fablok w Chrzanowie. Monografia”:
12 września [1950] Departament Kadr Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego odwołuje Janusza Baurskiego ze stanowiska dyrektora, zaś Ludwika Łogiewę ze stanowiska wicedyrektora Fabloku. Baurski, niezwykle zasłużony dla organizacji fabryki w pierwszych latach powojennych, był jednym z ostatnich przedwojennych, bezpartyjnych dyrektorów, usuniętych w ramach czystek personalnych w dobie szczytowego nasilenia stalinizmu w Polsce.
W wyniku wszechstronnej kontroli NIK, która odbyła się w „Fabloku” w 1951, Janusz Baurski złożył obszerne wyjaśnienie datowane na 3 marca tego samego roku (w posiadaniu Jacka Baurskiego). Zawarł w nim m.in. takie uwagi:
Fabryka nie cofając się przed trudnościami, jakie stawiała produkcja tak bogatego asortymentu, brała na siebie zobowiązania, byle zaspokoić potrzeby odradzającego się krajowego kolejnictwa i przemysłu. […] Planowano i wykonano typów parowozów: w 1948 – 10 typów – z tego 5 prototypów; w 1949 – 11 typów z tego 6 prototypów; w 1950 – 9 typów – z tego 3 prototypy. […] Wzrost załogi (razem pracownicy fizyczni i umysłowi): 1947 – 3035; 1948 – 3091; 1949 – 3305; 1950 – 3458. Rentowność przedsiębiorstwa: 1947 – 193 829 000 zł (w starej walucie); 1948 – 248 321 000 zł (w starej walucie); 1949 – 177 420 700 zł (w starej walucie). […] Co zaś do budynku szkolnego, to pedagodzy określili położenie jako wyjątkowe, rzadko spotykane – w lasku, obok fabryki. Sprawa szkolenia i budynku szkoleniowego była zawsze najbliższym moim zagadnieniem; do rozpatrywania projektów szkoły przystąpiłem już w 1945 – dzisiaj budynek niewykończony jeszcze, daje w swych murach miejsce dla szkoły przemysłowej, gimnazjum i liceum zawodowego – w których pobiera naukę ok. 1000 uczniów
W kolejnych latach mgr inż. Baurski zajmował posadę dyrektora technicznego w Zakładach Mechanicznych w Elblągu (1950-1951), gdzie produkowano m.in. turbiny parowe i urządzenia okrętowe. Potem jako naczelny inżynier w Centralnym Zarządzie Budowy Maszyn Górniczych w Bytomiu (1951-1956) był odpowiedzialny za dziewiętnaście zakładów produkcyjnych i budowę następnych.
Próbę naszkicowania charakteru i dzieła życia Janusza Baurskiego podejmowano już kilkukrotnie. Mgr inż. Bolesław Kosowski w swojej pracy zwracał uwagę, że:
(…) [Janusz Baurski] doświadczył życia pod zaborami, wojen światowych, walk o Niepodległą Ojczyznę, (…) nigdy nie zszedł z wytyczonej przez siebie drogi, nigdy nie sprzeniewierzył się swym zasadom i przyjaciołom.
Zaś prof. Janusz Tymowski w „Słowniku biograficznym techników polskich” podkreśla, że bohater niniejszej broszury:
Był człowiekiem wielkiej prawości i dużej wiedzy, pionierem postępu technicznego i wybitnym organizatorem. Mimo, że całe życie był bezpartyjny, zostawał wyznaczany zawsze na najtrudniejsze stanowiska. Wszędzie znajdował uznanie i szacunek przełożonych, kolegów i podwładnych.
Janusz Baurski – mąż Marii i ojciec dwóch synów, Andrzeja i Jacka – zmarł nagle 2 czerwca 1956. Wcześniej przez trzy lata nie wyjeżdżał na urlop, zawsze całkowicie oddany pracy. Spoczął na cmentarzu parafialnym w Chrzanowie.
3 maja 2009 roku został odznaczony pośmiertnie Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, za działalność na rzecz rozwoju polskiego przemysłu maszynowego” (Monitor Polski, nr 36/2009). 4 marca 2017 w Zamku SIMP w Rydzynie, w asyście warty honorowej Wojska Polskiego, odsłonięto tablicę upamiętniającą zasługi mgr. inż. Baurskiego, wieloletniego członka Stowarzyszenia Inżynierów i Mechaników Polskich, skarbnika Zarządu Głównego.
Dziękujemy Panu Jackowi Baurskiemu za udostępnienie materiałów wykorzystanych w niniejszym artykule oraz wszystkie komentarze pomocne przy jej powstawaniu.
Opracowanie Jacek Baurski i Joanna Maksa
Prezentowany tekst został wydany jako broszura przez Miejską Bibliotekę Publiczną w Chrzanowie.
Poniżej załączamy wykaz miejsc, w których można odnaleźć informacje o mgr inż. Januszu Baurskim:
- Archiwum rodzinne i relacje syna Jacka Baurskiego z Warszawy.
- Muzeum w Chrzanowie im. Ireny i Mieczysława Mazarakich.
- Dzieje Cmentarza Parafialnego w Chrzanowie, Mariusz Paździora, Chrzanów 2020.
- Fabryka Lokomotyw im. F. Dzierżyńskiego w Chrzanowie, Chrzanów 1974.
- Fablok w Chrzanowie. Monografia, red. B. Krasnowolski, Poznań 2004.
- Inżynierowie polscy w XIX i XX wieku. Tom II, Technika i przemysł, Polskie Towarzystwo Historii, Warszawa 1994.
- Księga Pamiątkowa Koła Wychowańców Gimnazjum Ziemi Kujawskiej, red. Roman Ściślak, Włocławek 1931.
- Słownik biograficzny techników polskich. Tom II, Warszawa 1992.
- Szare Szeregi: harcerze 1939-1945, Jerzy Jabrzemski, Warszawa 1988.
- Włocławski Słownik Biograficzny. Tom II, Włocławek 2005.
ZHP w Częstochowie i Kłobudzku, - Zygmunt Łęski, Częstochowa 1993.
- J. Piłatowicz, „Janusz Baurski”, Głos Pruszkowa nr 9/1987.
- J. Gancarz, „Drewniane szczeble rzeczywistości”, Rzeszowski Zelmer, nr 24/1988.
- Sz. Świątek, „O Januszu Baurskim”, Kronika Chrzanowska, nr 19/1993.
- A. Bialic, „Zanim powstał Zelmer, czyli opowieść o Januszu Baurskim”, Rzeszowski Zelmer, nr 12-13/2000.
- J. Baurski, „Wspaniała przeszłość dzisiejszego Zelmeru”, Rzeszowski Zelmer, nr 7/2001.
- Z. Magierowski, „Wspomnienie o Januszu Baurskim”, Gazeta Wyborcza, Kraków z dn. 20 czerwca 2001.
- Z. Magierowski, „Dyrektor mgr inż. Janusz Baurski (1)”, Kronika Chrzanowska, nr 115/2001.
- Z. Magierowski, „Dyrektor mgr inż. Janusz Baurski (2)”, Kronika Chrzanowska, nr 116/2001.
- M. Oratowski, „Pionier i lokomotywy”, Przełom, nr 5/2004.
- J. Baurski, „Cechowało go męstwo”, Przełom, nr 22/2004.
- K. Remsak, „Nie stracił ideałów”, Przełom, nr 23/2006.
- K. Remsak, „Swój dyrektor”, Przełom, nr 28/2006.
- A. Bialic, „Armaty Baurskiego”, Rzeszowski Zelmer, nr 1/2007.
- J. Dobrzański, B. Kosowski, „Odsłonięcie tablicy upamiętniającej zasługi inż. Janusza Baurskiego”, Wiadomości SIMP, nr 1-2-3/2017.